تاریخچه تغییرات پوشش و حضوراجتماعی بانوان در گذر زمان
یکی از نکاتی که در مطالعه تاریخ نظر خوانندگان را به خود جلب میکند تغییرات پوشش مردان و به خصوص زنان هرکشوری است .
آنچه که در مورد پوشش زنان و مردان ایرانی در آثار تاریخی به چشم می خورد لباسهای پوشیده همراه با تزیینات متفاوت بوده جامه هایی بلند و گشادکه حتی برجستگیهای بدنشان راهم بپوشاند چراکه در نظرآنها دیده شدن بدن برهنه شرم آور بود.
پوشش زنان ایرانی نیز مانند دیگر کشورها دچار تحولاتی بوده است. تاریخچه تغییرات لباس زنان ایرانی طی دورههای مختلف تاریخی، بازتابی از تحولات فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و سیاسی این سرزمین است. از دوران باستان تا امروز، پوشش زنان ایرانی همواره در حال تغییر بوده و هر دوره ویژگیهای منحصر به فردی را به نمایش گذاشته است.
در هیچ اثر تاریخی ایرانی از مجسمه ها و نقاشیهای گذشتگان نشانی از برهنگی دیده نمیشودکه نشان از سنگینی و وقار و ارزشمندی زنان بوده است. سنگینی، متانت وپاکی در هرفرهنگی جایگاه خاص و با ارزشی دارد که این حیا و پاکدامنی را در زنان نقش آفرین شاهنامه نیز میتوان دید.
در این مقاله چند دوره تاریخی مربوط به قبل و بعد از اسلام انتخاب و از انواع مدلها که در هر دوره برای طبقات مختلف مردم رایج بوده است به گزیده ای از آنها اشاره میشود.
بررسی لباس زنان ایرانی در سلسله های مختلف
قبل از اسلام
مادها
از ایرانیان نخستین، مادها بودند با پوششی تقریباً یکسان برای زنان و مردان. فقط زنان براى پوشاندن سر از یک سربند که در زیر چانه به وسیله دو بست محکم مى شد، اسـتفاده مـى کردند و روى این سربند نیز یک روسرى بزرگ به نام «مکتو» مى پوشیدند. (لینک)
حجاب کاملی، شامل پیراهن بلند چیندار، شلوار تا مچ پا و چادر و شنلی بلند بر روی لباسها که برای پوشاندن موی سر نیز استفاده میشد رایج بوده است.
تصویر بازسازی شده لباس یک زن مادی
لباس دوخته شده از روی شواهد تاریخی
حضور زنان در جامعه مادها
در کشاورزی و دامداری ، همینطور در کارهای تولیدی مانند بافندگی، سفالگری ،زنان احتمالاً مشارکت چشمگیری داشتند. حتی به مقامهای ریاست قبیله و قضاوت نیز میرسیدند.
هیچ سند تاریخی وجود ندارد که نشان دهد اختلاط زنان و مردان در جامعه مادها به عنوان یک مسئله مطرح بوده است. احتمالاً این تعاملات در چارچوب هنجارهای اجتماعی آن زمان انجام میشده است.
در مقایسه با تمدنهای همعصر (مانند آشور)، به نظر میرسد زنان در جوامع ایرانی از آزادی بیشتری برخوردار بودند، ولی این امور با حجاب کامل و پرهیز شدید از اختلاطهای مشکل دار همراه بوده است.
هخامنشیان
نقشهای باقیمانده نشان میدهد لباس زنان و مردان شباهت زیادی داشته است. زنان پیراهنهای بلند با راسته چین و آستین کوتاه مشابه مادها و در زیر آن پیراهن بلند دیگری تا به مچ پا میپوشیدند. از چادرهای مستطیلی برای پوشش کامل استفاده میکردند. اما این پوشش بیشتر نشانه احترام اجتماعی بود تا انزوای کامل.
تصویر بازسازی شده لباس یک زن هخامنشی
لباس دوخته شده از روی شواهد تاریخی
حضور زنان درجامعه هخامنشیان
در نساجی، کشاورزی و حتی سنگتراشی مشغول به کار بودند و گاه مدیریت این کارگاهها را بر عهده داشتند. جالب اینجاست که دستمزد آنان با مردان برابر بود و در برخی موارد حتی بیشتر دریافت میکردند.
در محیطهای کاری مانند کارگاهها، زنان و مردان در کنار هم کار میکردند، اختلاط آنان با مردان در محیطهای کاری و اجتماعی وجود داشت، اما این تعاملات معمولاً تحت قواعد مشخصی صورت میگرفت. جایگاه زنان در این دوره را میتوان نمادی از یک جامعه نسبتاً پیشرفته و سازمانیافته دانست که در مقایسه با همعصران خود از امتیازات بیشتری برخوردار بود.
اشکانیان
پوشش شامل پیراهنهای بلند پرچین، یقه راست و شـنلی که از روی دوش خود آویخته ، و
گاهی مانند چادرهای رنگی استفاده میکردند . در آثار تاریخی نوعی سرپوش عمامه مانند یا به صورت کلاه نیز زیر چادرها دیده میشود.
تصویر بازسازی شده لباس یک زن اشکانی
نوع دیگر با قدری تفاوت به صورت پیراهنی گشاد و بلند با یقهی گرد وپیراهن رویی دیگر که بدون آستین بوده است و در قسمت سرشانه به وسیلهی دکمهای جمع میشد، میباشد.
انواع لباس دوخته شده از روی شواهد تاریخی دوره اشکانیان
حضور زنان در جامعه اشکانی
برخی از زنان اشکانی در امور سیاسی و جانشینی شاهان نقش داشتند منابع رومی (مانند تاسیتوس) از نفوذ زنان اشکانی در تصمیمگیریهای دربار خبر میدهند زنان در امور تجاری مثل تجارت ابریشم، در تولید صنایع دستی مانند پارچهبافی ودر مالکیت زمینها مشارکت داشتند. برخی منابع تاریخی به صورت نادر از حضور زنان در جنگها به عنوان همراهان سپاه یا حتی جنگجویان خبر میدهند. در مناطق شهری، اختلاط تا حدی آزاد بود، اما در مناطق روستایی و قبیلهای، هنجارهای سنتی سختگیرانهتر حاکم بود. زنان اشرافزاده در میهمانیهای درباری حضور مییافتند، اما معمولاً در بخشهای جداگانه مینشستند.
ساسانیان
زنان از پیراهنهای گشاد با یقههای جلو باز و شلوارهای لیفهدوزی شده استفاده میکردند. چادرهای پرچین تا ساق پا نیز رایج بود.
زنان اشراف ساسانی پیراهنهای بلند ابریشمی میپوشیدند که اغلب دارای چینهای زیادی بود و با نواری زیر سینه جمع میشد. آثار باستانی این دوره، از جمله طرحهای روی بشقابها و نقش برجستههای طاق بستان، نشان میدهد که زنان ساسانی لباسهایی با آستینهای بلند و یا بدون آستین میپوشیدند. این پیراهنهای بلند و پرچین به وسیله نوارهای تزیینی زینت داده میشدند. علاوه بر پیراهنهای ابریشمی، زنان این دوره لباسهای دیگری مانند قبا نیز میپوشیدند. روی این قبا، لباسی به نام آرخالق قرار میگرفت که از پارچههای گرانقیمت و دستدوز تهیه میشد. (لینک)
تصویر بازسازی شده لباس زنان ساسانی
لباس دوخته شده از روی شواهد تاریخی
حضور زنان در جامعه ساسانی
نقش زنان در جامعه ساسانی محدود بود. از ایشان انتظار میرفت که نقشهای خانگی مانند دختری، همسری و مادری را بپذیرند و به دنبال شهرت و حضور در اجتماع نباشند. با وجود محدودیتها، زنان از حقوق قانونی مشخصی برخوردار بودند، در برخی فعالیتهای اقتصادی نیز مشارکت داشته، حق انعقاد قرارداد و انجام معاملات تجاری داشتند.
دوران پس از اسلام
ظهور اسلام در قرن ۷ میلادی همزمان با پایان حکومت سلسله ساسانی و آغاز فتوحات مسلمانان در ایران بود.
سلجوقیان
زنان از تنپوشهای محلی، دامن و شلوار گشاد، یک پیراهن آستیندار که بلندی آن تا سر زانو می رسید و یک پیراهن بدون آستین، به عنوان رویه استفاده میکردند. مقنعه و چادر سیاه نیز جزء پوششهای معمول بود.
برای تغییر این متن بر روی دکمه ویرایش کلیک کنید. لورم ایپسوم متن ساختگی با تولید سادگی نامفهوم از صنعت چاپ و با استفاده از طراحان گرافیک است.
تصویر بازسازی شده لباس زنان سلجوقی
حضور زنان در جامعه سلجوقیان
حضور زنان در جامعه سلجوقیان در مقایسه با دورههای پیشین، به ویژه دوره غزنویان، پررنگتر و فعالتر بود. این تغییر به عوامل مختلفی از جمله کاهش تعصبات مذهبی و افزایش نفوذ سنتهای قبیلهای ترکها که برای زنان جایگاه نسبتاً بالاتری قائل بودند، بازمیگشت. زنان سلجوقی، به ویژه در میان طبقات غیردرباری و عشایری، در کنار مردان در تأمین معاش خانواده نقش فعالی داشتند. در برخی موارد، نقش اقتصادی زنان حتی پررنگتر از مردان بود. آنها به کشاورزی، دامداری و صنایع دستی مشغول بودند. برخی از آنها مانند ترکان خاتون (همسر ملکشاه) به طور مستقیم در عزل و نصب وزرا و دیگر تصمیمات مهم کشوری دخالت داشتند. در طریقتهای صوفیانه نیز زنان حضور فعالی داشتند و در برپایی مراسم و اداره خانقاهها مشارکت میکردند.
صفویه
لباسهای رنگارنگ ابریشمی با قبای بلند جلو باز تا مچ پا میپوشیدند و کمربندهای تزئینی مرسوم بود. پوشش زنان تحت تأثیر فضای مذهبی این دوره قرار داشت.
کلاه کوچک، چارقد، شلوار پنبه دوزی شده، جوراب ساق کوتاه پارچه ای از جمله پوشاک و لباسهایی بودند که در فصل زمستان مورد استفاده زنان قرار میگرفتند. زنان هنگام بیرون رفتن از خانه چادر بزرگ سفید یا بنفش رنگی، به سر میکردند که تمامی بدن آنان را میپوشاند و فقط جلوی صورت باز میماند که به وسیله آن میتوانستند پیش روی خود را ببینند. (لینک)
تصویر بازسازی شده لباس زنان صفوی
لباس دوخته شده از روی شواهد تاریخی
عموما زنان دو پوشش در خانه به سر میکردند نخست روسری ، دوم چارقد که سینه را میپوشاند.
دو پوشش دیگر برای خروج از منزل روی دوتای اول می پوشیدند ، حجاب سفیدی که تمام بدن را می پوشاند و بعدی به صورت پوشیه یا روبنده که به غیر از چشمان تمامی صورت را می پوشاندند .
حضور اجتماعی زنان در جامعه صفویه
زنان ایرانی خصوصا زنان اشراف در دوره صفویه در زمینههای مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی اثرگذار بودند، در ساخت و سازهای عامالمنفعه و امور خیریه مشارکت داشتند. هرچند که این حضور تحت تأثیر طبقه اجتماعی و محدودیتهای فرهنگی و مذهبی قرار داشت. جو غالب آن دوره، بدین صورت بود که مردان تمایل چندانی برای ارتباط زنان با دیگران نداشتند.
زنان طبقات پایین در کشاورزی، دامداری، صنایع دستی مانند قالیبافی و ریسندگی مشارکت داشتند. بعضا در مراسم مذهبی و اجتماعات محلی حضور داشتند و در برگزاری آیینها و سنتها نقش ایفا میکردند. پوشاک زنان به غیر از چادر، برای نمایش در عموم ممنوع بود.
قاجار
پیراهنهای چاکدار آستین بلند با دامنهای گشاد و پرچین بلند که لبه دامن را بوسیله یراق و گلابتون و … حاشیه میدادند مرسوم بود. (لینک)
پوشش زنان در بیرون منزل شامل چادر، چاقچور (شلوار گشاد) و روبنده بود. تا دوره مشروطیت و مدتی پس از آن ادامه داشت. با سفر ناصرالدین شاه به اروپا، دامنهای کوتاه پفدار (شلیته) در میان زنان دربار رواج یافت.
تصویر بازسازی شده لباس زنان قاجار
حضور زنان در جامعه قاجار
زنان در عهد قاجاریه، از روش تولید برای کمک به امرار معاش خانواده، نقش مهمی داشتند که در اقتصاد کشورهم، اثرگذار بود. زنان از نیروی جسمی خود در تولیدات دامپروری و کشاورزی استفاده می کردند.
پهلوی (رضاشاه)
با سیاست کشف حجاب، پوشش بسیاری از زنان خصوصا اعیان و اشراف به سمت لباسهای اروپایی (کت و دامن، جوراب شلواری و کلاه) تغییر کرد که بعضا هنگام خروج از منزل روی آن چادر می پوشیدند. برخی زنان مذهبی همچنان از چادر استفاده میکردند.
حضور اجتماعی زنان در دوره رضاشاه
حضور زنان در مشاغل دولتی و غیردولتی به تدریج افزایش یافت، اما همچنان محدود به حوزههای خاصی مانند آموزش و پرورش و بهداشت بود.
تأسیس مدارس دخترانه و پذیرش دختران در دانشگاهها از جمله اقدامات مهم در جهت ارتقای سطح سواد و دانش زنان بود. این امر زمینهساز حضور بیشتر زنان در مشاغل مختلف شد.
پهلوی (محمدرضا شاه)
مدلهای غربی مانند پیراهنهای بلند و گاهی تا زانو به جای شلیته و چادر، جورابهای ساقه بلند به جای شلوار و کفشهای پاشنهبلند رواج یافت، هرچند برخی زنان به حجاب سنتی همچنان وفادار بودند. حتی تغییراتی در جنس پارچه ها هم دیده میشد.
حضور اجتماعی زنان در دوره محمدرضاشاه
حضور زنان در عرصههای مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی به طور چشمگیری افزایش یافت. زنان در مشاغل متنوعی از جمله پزشکی، وکالت، قضاوت، مهندسی، هنر و مدیریت به فعالیت پرداختند.
تعداد دانشجویان دختر در دانشگاهها به طور قابل توجهی افزایش یافت و زنان در رشتههای مختلف تحصیلی به تحصیل پرداختند.
جمهوری اسلامی
پس از انقلاب، پوشش زنان به مانتوهای بلند، شلوار، مقنعه و چادرهای مشکی تغییر یافت. در دهههای اخیر، تنوع در مدلهای مانتو (کوتاه، گشاد، بی دکمه) و رنگها افزایش یافته است.
حضور بانوان در جامعه پس از انقلاب اسلامی
تعداد دانشجویان دختر در دانشگاهها به طور قابل توجهی افزایش یافت، آنان در مشاغل متنوعی از جمله پزشکی، وکالت، مهندسی، هنر، مدیریت و کارآفرینی فعالیت دارند. عده ای از آنان به مجلس شورای اسلامی راه یافتهاند. زنان در عرصههای مختلف هنری مانند هنرهای تجسمی، سینما، تئاتر و موسیقی حضور فعال و موثری داشتهاند. در رشتههای مختلف ورزشی در سطح ملی و بینالمللی افتخارات زیادی کسب کردهاند. زنان ایرانی به عنوان نیروی فعال و موثر در جامعه نقش بسزایی در پیشرفت کشور ایفا میکنند.
این میزان مشارکت، مستلزم داشتن لباس مناسب هر فعالیت اجتماعی است. کاری که دانشمحور و خلاقانه و بر پایه پژوهشهای علمی باشد و تلاش گروه سهیسا بر تولید انواع لباس اجتماعی برای فعالیت و حضور بانوان درعرصه های مختلف اجتماع و متناسب هر شغل و حرفه است. لباسی که نمایانگر هویت اصیل زن ایرانی باوقار، خلاق، و جریانساز در جامعه است.
داشتن تنخور آزاد، پوشیدگی لازم، آستینهای بلند کش دوزی یا مچی از ویژگیهای لباسهای اجتماعی سهیساست. با نگاهی ساده، مدرن و در عین حال برگرفته از زیبایی و پویایی طبیعت مانتو ها طراحی میشوند.
جمع بندی
طبق مطالب گفته شده، در گذشته پوشش کامل در سرزمینهای غیر عرب رواج داشته است و با ورود اسلام به ایران حجاب وارد نشده است بلکه حدود دقیقتری برای آن مشخص شده است. در بعضی مناطق یهودیان و مسیحیان مومن، حجاب را به نسبت آنچه اسلام میخواست به مراتب محکمتر رعایت میکردند به نحوی که زنان چهره ها را نیز میپوشاندند.
تغییرات پوشش زنان ایرانی نشاندهنده تعامل بین سنت و مدرنیته، تأثیر حکومتها و تحولات اجتماعی است. از پوششهای پرچین دوران باستان تا مانتوهای امروزی، هر دوره سبک منحصر به فردی را در تاریخ مد ایران ثبت کرده است و زنان در هر دوره زمانی با نوع پوشش خاص خود در امور اقتصادی و اجتماعی مشارکت داشته اند. در زمان فعلی این مشارکتها به صورت چشمگیری تنوع و افزایش یافته است. بنابراین نیاز به لباس مناسب و راحت بسیار احساس میشود. سهیسا با برآورده کردن این نیاز به زنان اعتمادبهنفس و قدرت مشارکت در جامعه میدهد.